10 Mayıs 2012 | TEKNÄ°K MAKALE 93. Sayı (Nisan 2012)

8.864 kez okundu

Yıldız DURUKAN

TEÄ°AÅž, Yük Tevzi Dairesi,

Avrupa Ä°letim Koordinasyon MüdürlüÄŸü

 

Doruk ÖZKÖK

TEÄ°AÅž, Yük Tevzi Dairesi,

Avrupa Ä°letim Koordinasyon MüdürlüÄŸü

 

Algı ÖZKAYA

TEÄ°AÅž, Yük Tevzi Dairesi,

Avrupa Ä°letim Koordinasyon MüdürlüÄŸü

H. Mehmet KARA

TEÄ°AÅž, Yük Tevzi Dairesi,

Avrupa Ä°letim Koordinasyon MüdürlüÄŸü

Özet

Türkiye elektrik sistemi, 18 Eylül 2010 tarihinde ENTSO-E Avrupa Kıtası Senkron Bölgesi Åžebekesi’ne baÄŸlanmış bulunmaktadır. Bu tarih, bir yıl sürmesi öngörülen deneme paralel çalışma testinin baÅŸlangıcını iÅŸaret etmektedir. ENTSO-E kurallarına göre, bu dönem boyunca enterkonnekte sistemin güvenliÄŸi ve performansı izlenecektir. Türkiye elektrik sisteminin, Avrupa Ülkeleri Elektrik Åžebekesine Senkron Paralel BaÄŸlantısı ile kalite ve güvenilirliÄŸi artarken, Avrupa elektrik piyasasına eriÅŸim imkanı da saÄŸlanmış bulunmaktadır.

 

 

1. Entso-E

BilindiÄŸi gibi uluslararası enterkoneksiyonlardan maksimum faydanın saÄŸlanabilmesi için hedeflenen yöntem sistemlerin senkron paralel çalışmasıdır. Bölgemizdeki en büyük senkron blok aynı zamanda dünyadaki en büyük senkron sistemlerden biri olan, Avrupa Elektrik Ä°letimi Koordinasyonu BirliÄŸi (UCTE) Avrupa’nın büyük bölümünü kapsayan sistemdir.

 

1 Temmuz 2009 tarihi itibariyle Avrupa elektrik sisteminde teknik standartları belirleyen UCTE, NORDEL, BALTSO, ATSOI, UKTSOA ve piyasa kurallarını belirleyen ETSO organizasyonu bütün yetki ve sorumluluklarıyla ENTSO-E (European Networks of Transmission System Operators for Electricity - Avrupa Åžebekeleri Elektrik Ä°letim Sistem Ä°ÅŸletmecileri) organizasyonu çatısı altına taşınmıştır. Eski UCTE Bölgesi ENTSO-E içerisinde ENTSO-E Avrupa Kıtası Senkron Bölgesi olarak adlandırılmaktadır.

 

UCTE, yaklaşık 50 yıldan beri, geliÅŸtirdiÄŸi teknik kural ve kriterlerle, BirliÄŸe dahil elektrik iletim sistemlerinin senkron paralel olarak iÅŸletilmesi konusunda gerekli koordinasyonu saÄŸlamıştır. Åžu anda bu görev ENTSO-E çatısı altında yürütülmektedir. ENTSO-E çatısı altında; 34 Avrupa ülkesinden 41 Ä°letim Sistemi Ä°ÅŸletmecisi yer almaktadır. ENTSO-E üyesi ülkeler Åžekil 1’de gösterilmektedir. Toplam 305.000 km’nin üzerinde Yüksek Gerilim (YG) hatlarından oluÅŸan, 880 GW kurulu güçteki bu sistem; 532 milyondan fazla tüketicinin yıllık 3.200 TWh seviyesindeki elektrik enerjisi talebini karşılamaktadır. ENTSO-E tarafından saÄŸlanan koordinasyon, üye sistemler arasında yılda yaklaşık 380TWh alışveriÅŸ yapılabilmesine olanak saÄŸlamaktadır. BirliÄŸin ortak amacı enterkonnekte elektrik sisteminin güvenli iÅŸletilmesini ve tüm katılımcıların piyasaya eriÅŸimini garanti altına alacak teknik koÅŸulları saÄŸlamaktadır.

 

2.Türkiye Elektrik Sisteminin Entso-E Sistemine Entegrasyonu Tarihçesi

Türkiye elektrik sisteminin Avrupa iletim sistemine senkron paralel baÄŸlantısı 1975 yılından beri öncelikli hedef olarak ülkemizin gündemindedir. Uluslararası enterkoneksiyonlardan maksimum faydanın saÄŸlanabilmesi için hedeflenen yöntem sistemlerin senkron paralel çalışmasıdır. Bu konuda ülkemizin önceliÄŸi ENTSO-E Avrupa Kıtası Senkron Bölgesi sistemi ile entegrasyon ve paralel çalışma olduÄŸundan ulusal sistemimiz 1970’lerden beri yüksek tasarım ve iÅŸletme standartları ile UCTE sistemiyle bütünleÅŸmeye teknik açıdan uyumlu olarak geliÅŸtirilmiÅŸtir.

 

1990’lı yıllardan itibaren Türkiye, Yunanistan ve Bulgaristan sistemlerinin enterkonneksiyonu konusunda çeÅŸitli ön çalışmalar yapılmıştır. Son olarak 2000-2001 yıllarında Türkiye elektrik sisteminin Bulgaristan ve Yunanistan üzerinden deÄŸiÅŸik alternatiflerle UCTE sistemine baÄŸlantısı ile ilgili analizler yapılmıştır. Avrupa Komisyonu TEN (Trans-European Networks) programı kapsamında finanse edilen söz konusu çalışmalar Balkan Bölgesindeki PPC (Yunanistan), NEK (Bulgaristan), TEAÅž (Türkiye) ve EKC (Yugoslavya) elektrik kuruluÅŸlarından oluÅŸturulan bir çalışma grubu tarafından gerçekleÅŸtirilmiÅŸtir. Çalışma sonuçları Türkiye elektrik sisteminin Bulgaristan ve/veya Yunanistan üzerinden UCTE sistemine baÄŸlantısının mümkün ve uygulanabilir olduÄŸunu göstermiÅŸtir.

 

2003 yılı için yapılan teknik çalışma sonuçları; Filippi-Babaeski 400kV hattının tesisi ile Türkiye’nin UCTE sistemine baÄŸlantısının hiçbir teknik problem yaratmadığını, Yunanistan sisteminin güvenilirliÄŸini artırdığını ve büyük miktarda enerji alış-veriÅŸ imkanı yarattığını göstermiÅŸtir.Yapılan fizibilite çalışması sonuçları olumlu bulunan Türkiye elektrik sisteminin UCTE sistemine entegrasyonu hedefi doÄŸrultusunda, Yunanistan üzerinden 2000 yılında yapılan üyelik baÅŸvurusu üzerine; "Türkiye elektrik sisteminin UCTE sistemine senkron paralel baÄŸlantısı için bütün olasılıkların incelenmesi" kararı alınmış, UCTE "Sistem GeliÅŸimi" Çalışma Grubu altında çalışmak üzere, "Türkiye’nin BaÄŸlantısı Alt Çalışma Grubu" kurulmuÅŸtur. UCTE Yönlendirme Komitesince bu grup; Türkiye elektrik sisteminin UCTE sistemine baÄŸlantısı için yapılmış olan tüm analizleri incelemek ve yapılması gerekenleri belirlemek üzere görevlendirilmiÅŸtir. 2001 yılı son çeyreÄŸinde çalışmalarına baÅŸlayan "Türkiye’nin BaÄŸlantısı Alt Çalışma Grubu"na Yunanistan (BaÅŸkan), Fransa, Ä°talya, Yugoslavya, Hırvatistan, Bulgaristan ve Türkiye’den birer üye atanmıştır. Söz konusu Çalışma Grubu, yapılmış olan çalışmaları deÄŸerlendirdikten sonra, yapılması gereken ilave çalışmaları ve hazırlanması gereken raporları belirlemiÅŸ ve bu doÄŸrultuda Teknik Åžartname hazırlamıştır.

 

3. GeliÅŸtirilen projeler

Türkiye elektrik iletim sistemi’nin ENTSO-E sistemine baÄŸlantısı konusunda iki proje geliÅŸtirilmiÅŸtir. GeliÅŸtirilen projeler, kapsamları ve projelerin detayları aÅŸağıda verilmiÅŸtir:

 

Türkiye Elektrik Sisteminin UCTE Elektrik Sistemi ile Senkronizasyonu için Ä°lave Teknik Çalışmalar" Projesi (1. UCTE Projesi)

• Türkiye Elektrik Sisteminin UCTE Sistemi ile senkron paralel iÅŸletilmesi için gerekli teknik ÅŸartların belirlenmesi,

• Teknik Analizler.

 

Türkiye Elektrik Sisteminin UCTE Sistemi ile Senkron Ä°ÅŸletilmesi için Frekans Kontrol Performansının Ä°yileÅŸtirilmesi Projesi", (2. UCTE Projesi):

• Türkiye elektrik sistemi frekans kontrol performansının UCTE kurallarını saÄŸlamak üzere geliÅŸtirilmesi,

• Teknik Analizleri takiben gerekmesi durumunda teçhizatta düzenleme.

 

3.1. "Türkiye Elektrik Ä°letim Sisteminin UCTE Sistemine BaÄŸlantısı Tamamlayıcı Teknik Çalışmalar" Projesi

UCTE Yönlendirme Komitesinde onaylanan teknik ÅŸartnameye göre oluÅŸturulan "Türkiye Elektrik Ä°letim Sisteminin UCTE Sistemine BaÄŸlantısı Tamamlayıcı Teknik Çalışmalar" baÅŸlıklı proje Avrupa BirliÄŸi 2003 yılı Mali Ä°ÅŸbirliÄŸi Programlaması kapsamında finansman saÄŸlanarak yürütülmüÅŸtür. Proje kapsamında Türkiye elektrik sisteminin Avrupa elektrik sistemine entegrasyonu hususunda teknik çalışmalar gerçekleÅŸtirilmiÅŸtir. UCTE üyesi RWE (Almanya), EON (Almanya), RTE (Fransa), HTSO (Yunanistan), HEP (Hırvatistan) ve ESO (Bulgaristan) ve EKC (Yugoslavya) Ä°letim Sistemi Ä°ÅŸletmecileri ile kuruluÅŸumuzun da katılımı ile oluÅŸan Konsorsiyum tarafınca Proje kapsamındaki teknik çalışmalar tamamlanmıştır. Türkiye Elektrik Ä°letim Sisteminin UCTE Ä°letim Sistemine BaÄŸlantısı teknik çalışmaları Statik Çalışma Grubu (HTSO, EKC, HEP, ESO, TEÄ°AÅž) ve Dinamik Çalışma Grubu (RWE, RTE, EON, TEÄ°AÅž) tarafından, her bir Çalışma Grubunun çalışma sonuçları diÄŸer grubun çalışmalarında da kullanılmak ve tüm çalışma sonuçları birlikte deÄŸerlendirilmek koÅŸuluyla paralel olarak yürütülmüÅŸtür.

 

3.1.1. Statik analizler

Statik Analizlerin amacı, UCTE statik güvenlik kriterlerine uygun olarak Türkiye elektrik iletim sisteminin UCTE iletim sistemine baÄŸlanabilirliÄŸini incelemek ve Türkiye ile GüneydoÄŸu Avrupa ülkeleri arasındaki maksimum ithalat/ihracat kapasitesini belirlemektir. Çalışma kapsamında alternatif senaryolar incelenmiÅŸ, fiziksel bir limitleme ile karşılaşıncaya kadar transferin artırılması ile maksimum transfer limitleri belirlenerek sonuçların Kararlılık Analizleri ile doÄŸrulanması saÄŸlanmıştır. Statik analizler, kış puantı, yaz puantı, ilkbahar minimum yük koÅŸullarında 2007 ve 2010 yılları için temel durum alışveriÅŸleri ile alternatif alışveriÅŸ senaryoları yapılmıştır. Bu çalışmalarda bölgede planlanan yeni enterkoneksiyon hatlarının tamamlanması ihtimaline göre karamsar, orta ve iyimser senaryolar için tekrarlanmış olup toplamda 91 senaryo analizi gerçekleÅŸtirilmiÅŸtir.Türkiye elektrik sisteminin UCTE sistemine senkron baÄŸlantısı UCTE kriterlerine göre statik çalışmalar açısından gerçekleÅŸtirilebilir bulunmuÅŸtur. En gerçekçi senaryolar deÄŸerlendirildiÄŸinde 2007 Ä°yimser Senaryosu için puant yük koÅŸullarındaki Transfer Kapasitesi; Türkiye’ye ithalat için 800-1300 MW ve Türkiye’den ihracat için 1000-1100 MW olarak tespit edilmiÅŸtir. 2010 Kötümser Senaryosu incelendiÄŸinde de puant yük koÅŸullarındaki Transfer Kapasitesi; Türkiye’ye ithalat için 1100-1500MW, Türkiye’den ihracat için 900-1100 MW olarak deÄŸerlendirilmektedir.

 

3.1.2. Dinamik analizler

Dinamik Çalışmalar, kuruluÅŸumuzca veri eksikliklerinin mümkün olduÄŸunca giderilmesi (türbin, hız regülatörü ve ikaz sistemi) çalışmalarıyla baÅŸlatılmıştır. Daha önce yapılan benzer çalışmalarda olduÄŸu gibi, emniyetli olarak gerçekleÅŸtirilebilecek maksimum transfer kapasitesi, "Statik Çalışmalar" sonucunda belirlenen transfer kapasiteleri geçici durum kararlılık kriterleri (arıza temizleme süreleri ve mevcut koruma teçhizatı ayar deÄŸerleri) dikkate alınarak yeniden incelenerek belirlenmiÅŸtir.

 

Sistemin global davranışı zamana baÄŸlı (time domain) simülasyonlar yapılarak incelenmiÅŸtir. Ulusal elektrik sisteminde Babaeski, Keban, YataÄŸan, Borçka ve Sincan trafo merkezlerine teçhiz edilen veri kayıt cihazlarıyla (WAMS-Wide Area Measurement Systems) arızi durumlarda alınan kayıtlar, simülasyonlarla elde edilen sonuçlarla kıyaslanarak kullanılan dinamik model doÄŸrulanmıştır.Tesis edilen veri kayıt cihazlarıyla alınan frekans kayıtları incelendiÄŸinde Türkiye elektrik sisteminde santrallerin kontrol sistemlerinin uyumsuz çalışmaları nedeniyle meydana gelen istenmeyen frekans salınımları (fp-p: ~100 mHz & T: ~30s) tespit edilmiÅŸtir. UCTE sistemiyle senkron paralel iÅŸletme baÅŸlatıldığında frekans salınımlarının enterkoneksiyon hatlarında istenmeyen aktif güç akışı salınımlarına yol açabileceÄŸi belirtilmiÅŸtir.

Tespit edilen periyodik frekans salınımının muhtemel nedenleri arasında büyük hidrolik santrallerin kontrol sistemlerinin yapısı ve ayar problemi ve hidrolik santrallerin diÄŸer termik santraller ve doÄŸal gaz kombine çevrim santrallerinin kontrol sistemleriyle koordinasyon problemi olabileceÄŸi bildirilmiÅŸtir. Sorunun giderilmesi amacıyla belli baÅŸlı hidrolik santrallerin kontrol sistemlerinin ayarlanması/rehabilite edilmesi ve UCTE sistemindeki hidrolik santral kurulu gücü oranına göre üretim tesisleri portföyünde çok daha fazla oranda hidrolik santral bulunan Türkiye için uygun frekans kontrol felsefesinin oluÅŸturulması gerektiÄŸi belirlenmiÅŸtir.Geçici durum kararlılık analizleriyle en önemli arıza durumları (önemli üretim veya yük kaybı, önemli iletim hattı kaybı) için kritik arıza temizleme süreleri hesaplanmıştır. Türkiye’nin Bulgaristan (iki enterkoneksiyon hattı) ve Yunanistan (bir enterkoneksiyon hattı) baÄŸlantıları üzerinden UCTE sistemiyle senkronizayonu sürdürmesi koÅŸuluyla Türkiye ile UCTE sistemleri arasında yapılabilecek emniyetli maksimum transfer kapasiteleri incelenmiÅŸtir.

Dinamik analizler kapsamında kararlı durum kararlılık analizleri de yapılmıştır. Bu çalışma ile Türkiye elektrik sistemi ile UCTE sistemi baÄŸlantısı gerçekleÅŸtikten sonra ortaya çıkması beklenen bölgelerarası salınımları sönümlendirme performansı incelenmiÅŸtir. Zayıf sönümlendirme nedenleri analiz edilmiÅŸ, sönümlendirme önlemlerinin tesis edilebileceÄŸi uygun santraller belirlenmiÅŸtir. Bu çalışma sonucunda izin verilebilir emniyetli elektrik enerjisi alış veriÅŸ miktarı hesaplanmıştır. Dinamik Analiz çalışmaları neticesinde Türkiye’den UCTE’ye elektrik enerjisi ihracatı deneme iÅŸletme döneminde 500MW ile sınırlandırılmıştır.

 

3.1.3. Proje sonucu

28 Eylül 2005 – 20 Nisan 2007 tarihleri arasında 1.UCTE Projesi KuruluÅŸumuz ve UCTE üyesi Elektrik Ä°letim Åžirketleri uzmanları tarafınca baÅŸarı ile tamamlanmıştır. 1.UCTE Projesi sonucunda Türkiye elektrik sistemi ile UCTE sisteminin baÄŸlantısı frekans kontrol performansının iyileÅŸtirilmesi ve özel koruma önlemlerinin alınması koÅŸulları ile gerçekleÅŸtirilebilir (feasible) bulunmuÅŸtur.

 

Proje kapsamında sınır ötesi elektrik ticaretine yönelik Transfer Kapasitesi hesaplanması ETSO (Avrupa Ä°letim Sistemi Operatörleri) metodolojisine uygun olarak gerçekleÅŸtirilmiÅŸtir. AlışveriÅŸ senaryolarını limitleyen üç temel unsur: Türkiye-KuzeydoÄŸu Avrupa arasındaki alışveriÅŸlerde; Sırbistan-Romanya enterkoneksiyon hattının termal limiti, Türkiye-Yunanistan, Sırbistan, KaradaÄŸ, Bosna-Hersek, Hırvatistan arasındaki alışveriÅŸlerde; Bulgaristan’daki 400kV’luk ringindeki kısıtlar ve Bosna-Sırbistan enterkoneksiyon hattındaki kısıtlar, Türkiye-Ä°talya arasındaki alışveriÅŸlerde ise Ä°talya-Yunanistan DC hattının termik kapasitesi olarak tespit edilmiÅŸtir. Statik analizlere göre alışveriÅŸ senaryoları deÄŸerlendirildiÄŸinde 2010 yılı için Transfer Kapasitesi; Türkiye’ye ithalat için 1100-1500 MW, Türkiye’den ihracat için 900-1100 MW olarak deÄŸerlendirilmektedir. Dinamik analizler kapsamında kararlı durum kararlılık analizlerine göre Türkiye’den UCTE’ye elektrik enerjisi ihracatı deneme iÅŸletme döneminde 500 MW ile sınırlandırılmıştır.

 

3.2. "Türkiye Elektrik Sisteminin UCTE Sistemi ile Senkron Ä°ÅŸletilmesi için Frekans Kontrol

 

Performansının İyileştirilmesi" Projesi

1.UCTE Projesi kapsamında belirlenen önlemlerin uygulamasına yönelik olarak "Türkiye Elektrik Sisteminin UCTE Sistemi ile Senkron Ä°ÅŸletilmesi için Frekans Kontrol Performansının Ä°yileÅŸtirilmesi" adlı proje geliÅŸtirilmiÅŸtir. Proje ön safhası 29 Haziran 2007 tarihinde baÅŸlatılmış olup, proje kapsamında frekans kontrol performansının iyileÅŸtirilmesine ve özel koruma önlemlerinin alınmasına yönelik çalışmalar yürütülmektedir. Bu amaçla, KuruluÅŸumuzca Türkiye elektrik sistemine baÄŸlı elektrik üretim santrallerinde gerçekleÅŸtirilecek rehabilitasyonlar, EÜAÅž ile iÅŸbirliÄŸi yapılarak ENTSO-E Avrupa Kıtası Senkron Bölgesi ÅŸartlarını saÄŸlama konusunda yönlendirilmektedir. 2.UCTE Projesi Avrupa BirliÄŸi 2007 yılı Mali Ä°ÅŸbirliÄŸi Programlaması kapsamında finansman saÄŸlanarak halen yürütülmektedir. Bu Proje kapsamında çalışmalar, KuruluÅŸumuz, EÜAÅž ve TÜBÄ°TAK-Uzay uzmanları ile 2. Proje kapsamında görev alacak olan UCTE üyesi Elektrik Ä°letim Åžirketleri (AMPRION, HTSO, ESO EAD, Swissgrid, RTE, TERNA, EMS) uzmanlarınca yürütülmektedir. Projede ayrıca Roma Üniversitesi, Varna Üniversitesi, Rostock Üniversitesi ve ODTÜ görev almaktadır. Santrallerin kontrol sistemlerinin optimizasyonu çalışmaları için kontrol sistemlerinin üretici firmalarından uzmanlarla da iÅŸbirliÄŸi yapılmaktadır. Olası bölgelerarası salınımların sönümlendirilmesi için; büyük hidrolik santrallerin governor sistemlerinin uygun olarak ayarlanması, önemli büyük santrallerde ikaz sistemleri (PSS) ayarlarının yapılması, mevcut STATCOM teçhizatı ile bölgelerarası salınımların meydana gelmesi durumunda sönümlendirici tepki verilecek ÅŸekilde kontrol sisteminin düzenlenmesi konularında Proje kapsamında çalışmalar sürdürülmektedir. Ülkemizde mevcut bazı büyük ark ocaklarındaki SVC teçhizatının, bölgelerarası salınımların ortaya çıkması halinde bunları sönümlendirmek üzere, kontrol sistemlerinin modifikasyonu konusundaki çalışmalar da devam etmektedir.Türkiye’nin ENTSO-E sistemine tam üyeliÄŸi, 1.UCTE Projesi kapsamında yapılan teknik analizler sonucunda belirlenen alınması gerekli önlemlerin 2.UCTE Projesi kapsamında gerçekleÅŸtirilmesi, gerekli iyileÅŸtirmenin saÄŸlanması ve deneme paralel iÅŸletme döneminin baÅŸarıyla tamamlanmasıyla mümkün olabilecektir.

 

4. UCTE PROJE GRUBU

1.UCTE Projesi ve 2.UCTE Projesi kapsamında yürütülen çalışmalara paralel olarak, Türkiye elektrik sisteminin UCTE sistemine baÄŸlantısı çalışmaları kapsamında UCTE Yürütme Kurulu tarafından 23 Mart 2006 tarihinde UCTE Proje Grubu (ENTSO-E Proje Grubu olarak yeniden isimlendirilmiÅŸtir) atanmıştır. Türkiye elektrik sisteminin UCTE sistemine baÄŸlantısı çalışmaları kapsamında UCTE Yürütme Kurulu tarafından 23 Mart 2006 tarihinde UCTE Proje Grubu atanmıştır. Proje Grubu üyeleri NEK (Bulgaristan), HTSO (Yunanistan), RTE (Fransa), HEP (Hırvatistan), TERNA (Ä°talya), EMS (Sırbistan), E.ON (Almanya), E-TRANS (Ä°sviçre) ve KuruluÅŸumuz uzmanlarıdır. Türkiye Elektrik Ä°letim Sisteminin UCTE Ä°letim Sistemine BaÄŸlantısı çalışmaları Dinamik Çalışma Grubu BaÅŸkanı (RWE) ve Statik Çalışma Grubu BaÅŸkanı’da (HTSO) Proje Grubu çalışmalarına katılmaktadır. ENTSO-E Proje Grubu tarafından; Türkiye elektrik sisteminin UCTE sistemine baÄŸlantısı yukarıda kısaca özetlenen 1.UCTE Projesi ve devamında 2. UCTE Projelerinin takibi, ENTSO-E Avrupa Kıtası Senkron Bölgesi sistemine baÄŸlantı öncesi yapılacak testlerin, ilave teknik çalışmaların ve hazırlanacak raporların izlenmesi ve deÄŸerlendirilmesi, baÄŸlantı öncesi gerekli anlaÅŸmaların hazırlanması, Türkiye elektrik sisteminin ENTSO-E Avrupa Kıtası Senkron Bölgesi sistemine baÄŸlantısı Projeleri (1.UCTE ve 2.UCTE Projeleri) sonuçlarına göre belirlenecek önlemlerin uygulanmasının deÄŸerlendirilmesi ve izlenmesi, izole ve paralel deneme çalışmalarının izlenmesi ve sonuçlarının deÄŸerlendirmesi, sonuçlara göre Türkiye elektrik sistemi senkronizasyonu hakkında ENTSO-E Yönlendirme Komitesine öneride bulunulması iÅŸleri yürütülmektedir. ENTSO-E Proje Grubu çalışmaları kapsamında kuruluÅŸumuzca ilk aÅŸamada; Aylık Frekans Kontrol Performans Raporları, Güç-Üretim Dengeleri Raporu, Gerilim ve Reaktif Güç Kontrolü Raporu, Savunma Planı Raporu ve Sistem Toparlanma Planı, Gerilim Kararlılığı ve Reaktif Güç Kontrolü Raporu, Yük Tevzi Organizasyonu Raporu ile TEÄ°AÅž ve Market Yapısı Raporu hazırlanmış olup bu raporlar ENTSO-E Proje Grubu tarafınca onaylanmıştır. Ayrıca UCTE Proje Grubu üyelerinin de katılımı ile gerçekleÅŸtirilen testlerde konvansiyonel termik santral, kombine çevrim ve doÄŸal gaz santrallerinde birer ünitenin frekans kontrolüne katılım testleri yapılmıştır ve baÅŸarılı olarak deÄŸerlendirilmiÅŸtir. Türkiye elektrik sistemi sekonder frekans kontrolü teknik özellikleri UCTE Proje Grubu üyeleri ve kuruluÅŸumuz yetkililerinin de katılımıyla Gölbaşı Milli Yük Tevzi Merkezi’nde yapılan çalışmalar neticesinde incelenmiÅŸ ve gerekli düzenlemeler yapılmıştır.

 

4.1. ENTSO-E BaÄŸlantısı ve Deneme Ä°ÅŸletme Dönemi

18 Aralık 2009 tarihinde Avrupa Kıtası Senkron Bölgesi ile Türkiye elektrik sisteminin baÄŸlantısı için yöntem ve alınacak önlemler konusunda anlaÅŸma imzalanmıştır.11-24 Ocak 2010 tarihlerinde sistem puant yük koÅŸulu izole testleri, 22 Mart-5 Nisan 2010 tarihlerinde de sistem minimum yük koÅŸulu testleri baÅŸarıyla tamamlanmıştır. Ä°zole Ä°ÅŸletme testi sırasında Türkiye elektrik sisteminde önemli bir üretim ve yük kaybı sırasında sistem performansının deÄŸerlendirilmesi amacıyla sırasıyla önceden belirlenen santral devre dışı edilmiÅŸ ve yük atılmıştır. Bu ÅŸartlar altında sistem performansı incelenmiÅŸtir. Buna ilave olarak test süresinde frekans kayıtları alınarak sistem performansı deÄŸerlendirilmiÅŸtir. Ä°zole Ä°ÅŸletme testine ilave olarak, ENTSO-E senkron bölge geniÅŸleme prensipleri gereÄŸi Türkiye elektrik sistemi sistem iÅŸletme güvenirliÄŸi ve kalitesi ile ilgili gözlem yapılması amacıyla bir yıl boyunca deneme paralel iÅŸletme testine tabii tutulacaktır.

 

Türkiye elektrik sisteminin ENTSO-E Avrupa Kıtası Senkron Bölgesi sistemi ile senkron paralel iÅŸletilmesi konusunda yürütülen teknik çalışmalar baÅŸarıyla sürdürülmektedir. 18 Eylül 2010 tarihinde Türkiye elektrik sistemi ENTSO-E Avrupa Kıtası senkron bölgesi ÅŸebekesine baÄŸlanmış ve deneme paralel iÅŸletme çalışmaları baÅŸlatılmış olup, bu kapsamda ENTSO-E kurallarına göre, bu dönem boyunca enterkonnekte sistemin güvenliÄŸi ve performansı izlenmektedir. Türkiye elektrik sisteminin ENTSO-E Avrupa Kıtası Senkron Bölgesi ile deneme paralel iÅŸletme birinci fazı baÄŸlantı ile baÅŸlatılmış olup sistem kararlılığının saÄŸlanması dönemidir. Ä°kinci faz 21 Åžubat 2011’de baÅŸlatılarak iki hafta sürmüÅŸ olup 7 Mart 2011’de tamamlanmıştır. Ä°kinci faz kapsamında Türkiye sistem iÅŸleticisi ile sırasıyla Bulgar ve Yunan sistem iÅŸleticileri arasında her iki yönde ve sınırda fiziksel, ticari olmayan elektrik enerji alışveriÅŸinin gerçekleÅŸtirilmiÅŸtir. Söz konusu fiziksel elektrik enerjisi alışveriÅŸi, herhangi bir ticareti içermemiÅŸtir. Avrupa Kıtası Senkron Bölgesi Ä°letim Åžirketleri temsilcilerinden oluÅŸan ENTSO-E Avrupa Kıtası Bölgesel Grubu 3 Mayıs 2011 tarihinde Deneme iÅŸletme dönemi ikinci fazı ile ilgili yapılan olumlu deÄŸerlendirmeler neticesinde üçüncü faza haziran 2011’de geçilmesi yönünde karar vermiÅŸtir. Deneme iÅŸletme dönemi son fazı olan 11 aylık süre boyunca sınırlı ticari elektrik alışveriÅŸi yapılması öngörülmektedir. Ticari elektrik enerjisi alışveriÅŸleri, Bulgaristan, Yunanistan ve Avrupa’dan Türkiye yönüne 400 MW’a, ters yönde de 300 MW’a kadar olmak üzere gerçekleÅŸtirilecektir. Tahsis edilen elektrik enerjisi alışveriÅŸi kapasite seviyeleri ile ilgili baÅŸarılı iÅŸletme neticeleri alınmasını takiben, teknik sınırlar ve 1. Proje sonucunda kararlaÅŸtırılan transfer limiti dahilinde tahsisi mümkün olan kapasite yavaÅŸ yavaÅŸ arttırılabilecektir. DoÄŸrudan etkilenen Bulgaristan, Yunanistan ve Türkiye elektrik iletim ÅŸirketleri ile ENTSO-E tarafından piyasa koÅŸullarına uygun kesin artış miktarı belli bir süre önceden duyurulacaktır. Bu kapsamda ENTSO-E sistemi ile elektrik enerjisi ticareti yapılabilmesi için enterkoneksiyon hatlarının kapasite tahsisi yapılmasına yönelik ENTSO-E CESA sisteminde uygulanan teknik ve piyasa kuralları ile uyumlu olacak ÅŸekilde enterkoneksiyon hat kapasitelerinin tahsisi ile ilgili metodoloji geliÅŸtirilmiÅŸ, ayrıca Elektrik Piyasası Ä°thalat ve Ä°hracat YönetmeliÄŸi revize edilmiÅŸtir.Son fazın da baÅŸarıyla tamamlanmasını takiben ENTSO-E kararıyla TEÄ°AÅž ENTSO-E üyesi olacak ve ENTSO-E Avrupa Kıtası Senkron Bölgesi ile kalıcı olarak senkron iÅŸletime devam edilecektir.

 

5. SONUÇ

Elektrik sistemlerinin enterkoneksiyonunun ve senkron paralel çalışmasının saÄŸladığı teknik ve ekonomik yararlar, elektrik enerjisine artan talep, bu enerjinin stratejik karakteri, kaliteli ve güvenilir arz gerekliliÄŸi, bütün dünyada enterkonnekte ÅŸebekelerin sürekli geliÅŸmesi ve büyümesine yol açmaktadır.1950’li yıllarda yedek kapasite-enerji paylaşımı ve önemli arızalarda karşılıklı yardımlaÅŸma ÅŸeklinde baÅŸlayan uluslararası enterkoneksiyonlar çeÅŸitli ülkelerdeki farklı birincil kaynak ve farklı teknoloji kullanımı sonucu oluÅŸan farklı üretim maliyetlerinden yararlanmak üzere geliÅŸtirilmiÅŸ ve enterkoneksiyon altyapı yatırımları 1970’li yılların sonlarından baÅŸlayarak artmıştır. Bu kapsamda, ülkemizin enterkonneksiyonların saÄŸlayacağı faydalardan mahrum kalmamasını saÄŸlamak amacıyla ülkemizin coÄŸrafi konumunun yarattığı geniÅŸ enterkonneksiyon fırsatlarının deÄŸerlendirilmesi ve diÄŸer enterkonneksiyon projelerinin geliÅŸtirilmesi yoluna gidilmiÅŸtir. Uluslararası enterkoneksiyonlardan maksimum faydanın saÄŸlanabilmesi için hedeflenen yöntem sistemlerin senkron paralel çalışmasıdır. Zira bu yolla sürekli olarak elektrik ithalat ve ihracatı potansiyeli yaratılmakta, elektrik arz güvenliÄŸi desteklenmekte ve Frekans Kontrol rezervinin azaltılması gibi enterkonnekte ÅŸebekelerin diÄŸer teknik avantajlarından yararlanmak mümkün olmaktadır. Uluslararası enterkoneksiyonlar açısında Ülkemizin önceliÄŸi ENTSO-E Avrupa Kıtası Senkron Bölgesi sistemi ile entegrasyon ve paralel çalışma olduÄŸundan ulusal sistemimiz 1970’lerden beri yüksek tasarım ve iÅŸletme standartları ile UCTE sistemiyle bütünleÅŸmeye teknik açıdan uyumlu olarak geliÅŸtirilmiÅŸtir. Fakat bu konuda uzun bir süre geliÅŸme saÄŸlanamamıştır. 2000 yılında gerçekleÅŸtirilen ENTSO-E baÅŸvurusunu takiben yürütülen çalışmalar neticesinde oldukça mesafe kat edilmiÅŸ ve ulusal politika olarak belirlenen hedefte son faz olan deneme iÅŸletme dönemine 18 Eylül 2010 tarihinde ENTSO-E sistemiyle senkronizasyona geçilmesiyle baÅŸlanmıştır. Son fazın da baÅŸarıyla tamamlanmasını takiben TEÄ°AÅž’ın ENTSO-E üyeliÄŸi saÄŸlanarak ENTSO Avrupa Kıtası Senkron Bölgesi ile kalıcı olarak senkron iÅŸletmeye devam edilecektir. ENTSO-E üyeliÄŸi ve senkronizasyonu ile birlikte Türk elektrik piyasası katılımcılarına yeni imkanlar yaratılmaktadır. Zira Türk elektrik piyasası katılımcıları Avrupa ülkeleri ile Avrupa Ä°ç Elektrik Pazarı (IEM) kapsamında elektrik ticareti yapma imkanına sahip olacaktır. Avrupa ülkeleri ile IEM kapsamında yapılacak ticaret, halen diÄŸer ülkelerde olduÄŸu gibi, ENTSO-E tarafından koordine edilen teknik ve piyasa kurallarına göre yürütülecektir.

 

Türkiye elektrik sisteminin ENTSO-E sistemine baÄŸlantısı ile birlikte sıcak rezerv miktarı düÅŸürülmüÅŸtür. Sistemde baÄŸlantı öncesinde hazır bulundurulan primer frekans kontrolü rezervi minimum en büyük üretim bloÄŸu iken, baÄŸlantı sonrasında 300 MW’a düÅŸürülmüÅŸtür. Sekonder frekans kontrolü rezervi de minimum en büyük bloÄŸundan 400 MW’a düÅŸürülmüÅŸtür. Bir diÄŸer fayda da, büyük bir senkron bloÄŸa baÄŸlanmak suretiyle frekansın çok daha stabil hale gelmiÅŸ olmasıdır. ENTSO-E Avrupa Kıtası Senkron Bölgesi kuralları bu sistemle paralel çalışmaya baÅŸlayan bir ülkenin üçüncü ülkelerle DC dışında bir enterkonneksiyonu sürdürmesine olanak tanımamaktadır. Buna ilaveten iletim gerilim seviyesinde yapılacak her enterkonneksiyon ENTSO-E’nin iznine tabidir. Ülkemizin ENTSO-E Avrupa Kıtası Senkron Bölgesi sistemine entegrasyonu hedefine ulaşılması durumunda batı komÅŸularımız dışındaki ülkeler ile senkron paralel çalışma ancak bu ülkelerin de ENTSO-E’nin onayı çerçevesinde ENTSO-E sistemine entegre olmasıyla mümkün olacaktır.

Bu makale, ICCI 2011’de bildiri olarak sunulmuÅŸtur.

 

---

R E K L A M