Yıldız DURUKAN

TEİAŞ, Yük Tevzi Dairesi,

Avrupa İletim Koordinasyon Müdürlüğü

Doruk ÖZKÖK

TEİAŞ, Yük Tevzi Dairesi,

Avrupa İletim Koordinasyon Müdürlüğü

Algı ÖZKAYA

TEİAŞ, Yük Tevzi Dairesi,

Avrupa İletim Koordinasyon Müdürlüğü

H. Mehmet KARA

TEİAŞ, Yük Tevzi Dairesi,

Avrupa İletim Koordinasyon Müdürlüğü

Özet

Türkiye elektrik sistemi, 18 Eylül 2010 tarihinde ENTSO-E Avrupa Kıtası Senkron Bölgesi Şebekesi’ne bağlanmış bulunmaktadır. Bu tarih, bir yıl sürmesi öngörülen deneme paralel çalışma testinin başlangıcını işaret etmektedir. ENTSO-E kurallarına göre, bu dönem boyunca enterkonnekte sistemin güvenliği ve performansı izlenecektir. Türkiye elektrik sisteminin, Avrupa Ülkeleri Elektrik Şebekesine Senkron Paralel Bağlantısı ile kalite ve güvenilirliği artarken, Avrupa elektrik piyasasına erişim imkanı da sağlanmış bulunmaktadır.

1. Entso-E

Bilindiği gibi uluslararası enterkoneksiyonlardan maksimum faydanın sağlanabilmesi için hedeflenen yöntem sistemlerin senkron paralel çalışmasıdır. Bölgemizdeki en büyük senkron blok aynı zamanda dünyadaki en büyük senkron sistemlerden biri olan, Avrupa Elektrik İletimi Koordinasyonu Birliği (UCTE) Avrupa’nın büyük bölümünü kapsayan sistemdir.

1 Temmuz 2009 tarihi itibariyle Avrupa elektrik sisteminde teknik standartları belirleyen UCTE, NORDEL, BALTSO, ATSOI, UKTSOA ve piyasa kurallarını belirleyen ETSO organizasyonu bütün yetki ve sorumluluklarıyla ENTSO-E (European Networks of Transmission System Operators for Electricity - Avrupa Şebekeleri Elektrik İletim Sistem İşletmecileri) organizasyonu çatısı altına taşınmıştır. Eski UCTE Bölgesi ENTSO-E içerisinde ENTSO-E Avrupa Kıtası Senkron Bölgesi olarak adlandırılmaktadır.

UCTE, yaklaşık 50 yıldan beri, geliştirdiği teknik kural ve kriterlerle, Birliğe dahil elektrik iletim sistemlerinin senkron paralel olarak işletilmesi konusunda gerekli koordinasyonu sağlamıştır. Şu anda bu görev ENTSO-E çatısı altında yürütülmektedir. ENTSO-E çatısı altında; 34 Avrupa ülkesinden 41 İletim Sistemi İşletmecisi yer almaktadır. ENTSO-E üyesi ülkeler Şekil 1’de gösterilmektedir. Toplam 305.000 km’nin üzerinde Yüksek Gerilim (YG) hatlarından oluşan, 880 GW kurulu güçteki bu sistem; 532 milyondan fazla tüketicinin yıllık 3.200 TWh seviyesindeki elektrik enerjisi talebini karşılamaktadır. ENTSO-E tarafından sağlanan koordinasyon, üye sistemler arasında yılda yaklaşık 380TWh alışveriş yapılabilmesine olanak sağlamaktadır. Birliğin ortak amacı enterkonnekte elektrik sisteminin güvenli işletilmesini ve tüm katılımcıların piyasaya erişimini garanti altına alacak teknik koşulları sağlamaktadır.

2.Türkiye Elektrik Sisteminin Entso-E Sistemine Entegrasyonu Tarihçesi

Türkiye elektrik sisteminin Avrupa iletim sistemine senkron paralel bağlantısı 1975 yılından beri öncelikli hedef olarak ülkemizin gündemindedir. Uluslararası enterkoneksiyonlardan maksimum faydanın sağlanabilmesi için hedeflenen yöntem sistemlerin senkron paralel çalışmasıdır. Bu konuda ülkemizin önceliği ENTSO-E Avrupa Kıtası Senkron Bölgesi sistemi ile entegrasyon ve paralel çalışma olduğundan ulusal sistemimiz 1970’lerden beri yüksek tasarım ve işletme standartları ile UCTE sistemiyle bütünleşmeye teknik açıdan uyumlu olarak geliştirilmiştir.

1990’lı yıllardan itibaren Türkiye, Yunanistan ve Bulgaristan sistemlerinin enterkonneksiyonu konusunda çeşitli ön çalışmalar yapılmıştır. Son olarak 2000-2001 yıllarında Türkiye elektrik sisteminin Bulgaristan ve Yunanistan üzerinden değişik alternatiflerle UCTE sistemine bağlantısı ile ilgili analizler yapılmıştır. Avrupa Komisyonu TEN (Trans-European Networks) programı kapsamında finanse edilen söz konusu çalışmalar Balkan Bölgesindeki PPC (Yunanistan), NEK (Bulgaristan), TEAŞ (Türkiye) ve EKC (Yugoslavya) elektrik kuruluşlarından oluşturulan bir çalışma grubu tarafından gerçekleştirilmiştir. Çalışma sonuçları Türkiye elektrik sisteminin Bulgaristan ve/veya Yunanistan üzerinden UCTE sistemine bağlantısının mümkün ve uygulanabilir olduğunu göstermiştir.

2003 yılı için yapılan teknik çalışma sonuçları; Filippi-Babaeski 400kV hattının tesisi ile Türkiye’nin UCTE sistemine bağlantısının hiçbir teknik problem yaratmadığını, Yunanistan sisteminin güvenilirliğini artırdığını ve büyük miktarda enerji alış-veriş imkanı yarattığını göstermiştir.Yapılan fizibilite çalışması sonuçları olumlu bulunan Türkiye elektrik sisteminin UCTE sistemine entegrasyonu hedefi doğrultusunda, Yunanistan üzerinden 2000 yılında yapılan üyelik başvurusu üzerine; "Türkiye elektrik sisteminin UCTE sistemine senkron paralel bağlantısı için bütün olasılıkların incelenmesi" kararı alınmış, UCTE "Sistem Gelişimi" Çalışma Grubu altında çalışmak üzere, "Türkiye’nin Bağlantısı Alt Çalışma Grubu" kurulmuştur. UCTE Yönlendirme Komitesince bu grup; Türkiye elektrik sisteminin UCTE sistemine bağlantısı için yapılmış olan tüm analizleri incelemek ve yapılması gerekenleri belirlemek üzere görevlendirilmiştir. 2001 yılı son çeyreğinde çalışmalarına başlayan "Türkiye’nin Bağlantısı Alt Çalışma Grubu"na Yunanistan (Başkan), Fransa, İtalya, Yugoslavya, Hırvatistan, Bulgaristan ve Türkiye’den birer üye atanmıştır. Söz konusu Çalışma Grubu, yapılmış olan çalışmaları değerlendirdikten sonra, yapılması gereken ilave çalışmaları ve hazırlanması gereken raporları belirlemiş ve bu doğrultuda Teknik Şartname hazırlamıştır.

3. Geliştirilen projeler

Türkiye elektrik iletim sistemi’nin ENTSO-E sistemine bağlantısı konusunda iki proje geliştirilmiştir. Geliştirilen projeler, kapsamları ve projelerin detayları aşağıda verilmiştir:

Türkiye Elektrik Sisteminin UCTE Elektrik Sistemi ile Senkronizasyonu için İlave Teknik Çalışmalar" Projesi (1. UCTE Projesi)

• Türkiye Elektrik Sisteminin UCTE Sistemi ile senkron paralel işletilmesi için gerekli teknik şartların belirlenmesi,

• Teknik Analizler.

Türkiye Elektrik Sisteminin UCTE Sistemi ile Senkron İşletilmesi için Frekans Kontrol Performansının İyileştirilmesi Projesi", (2. UCTE Projesi):

• Türkiye elektrik sistemi frekans kontrol performansının UCTE kurallarını sağlamak üzere geliştirilmesi,

• Teknik Analizleri takiben gerekmesi durumunda teçhizatta düzenleme.

3.1. "Türkiye Elektrik İletim Sisteminin UCTE Sistemine Bağlantısı Tamamlayıcı Teknik Çalışmalar" Projesi

UCTE Yönlendirme Komitesinde onaylanan teknik şartnameye göre oluşturulan "Türkiye Elektrik İletim Sisteminin UCTE Sistemine Bağlantısı Tamamlayıcı Teknik Çalışmalar" başlıklı proje Avrupa Birliği 2003 yılı Mali İşbirliği Programlaması kapsamında finansman sağlanarak yürütülmüştür. Proje kapsamında Türkiye elektrik sisteminin Avrupa elektrik sistemine entegrasyonu hususunda teknik çalışmalar gerçekleştirilmiştir. UCTE üyesi RWE (Almanya), EON (Almanya), RTE (Fransa), HTSO (Yunanistan), HEP (Hırvatistan) ve ESO (Bulgaristan) ve EKC (Yugoslavya) İletim Sistemi İşletmecileri ile kuruluşumuzun da katılımı ile oluşan Konsorsiyum tarafınca Proje kapsamındaki teknik çalışmalar tamamlanmıştır. Türkiye Elektrik İletim Sisteminin UCTE İletim Sistemine Bağlantısı teknik çalışmaları Statik Çalışma Grubu (HTSO, EKC, HEP, ESO, TEİAŞ) ve Dinamik Çalışma Grubu (RWE, RTE, EON, TEİAŞ) tarafından, her bir Çalışma Grubunun çalışma sonuçları diğer grubun çalışmalarında da kullanılmak ve tüm çalışma sonuçları birlikte değerlendirilmek koşuluyla paralel olarak yürütülmüştür.

3.1.1. Statik analizler

Statik Analizlerin amacı, UCTE statik güvenlik kriterlerine uygun olarak Türkiye elektrik iletim sisteminin UCTE iletim sistemine bağlanabilirliğini incelemek ve Türkiye ile Güneydoğu Avrupa ülkeleri arasındaki maksimum ithalat/ihracat kapasitesini belirlemektir. Çalışma kapsamında alternatif senaryolar incelenmiş, fiziksel bir limitleme ile karşılaşıncaya kadar transferin artırılması ile maksimum transfer limitleri belirlenerek sonuçların Kararlılık Analizleri ile doğrulanması sağlanmıştır. Statik analizler, kış puantı, yaz puantı, ilkbahar minimum yük koşullarında 2007 ve 2010 yılları için temel durum alışverişleri ile alternatif alışveriş senaryoları yapılmıştır. Bu çalışmalarda bölgede planlanan yeni enterkoneksiyon hatlarının tamamlanması ihtimaline göre karamsar, orta ve iyimser senaryolar için tekrarlanmış olup toplamda 91 senaryo analizi gerçekleştirilmiştir.Türkiye elektrik sisteminin UCTE sistemine senkron bağlantısı UCTE kriterlerine göre statik çalışmalar açısından gerçekleştirilebilir bulunmuştur. En gerçekçi senaryolar değerlendirildiğinde 2007 İyimser Senaryosu için puant yük koşullarındaki Transfer Kapasitesi; Türkiye’ye ithalat için 800-1300 MW ve Türkiye’den ihracat için 1000-1100 MW olarak tespit edilmiştir. 2010 Kötümser Senaryosu incelendiğinde de puant yük koşullarındaki Transfer Kapasitesi; Türkiye’ye ithalat için 1100-1500MW, Türkiye’den ihracat için 900-1100 MW olarak değerlendirilmektedir.

3.1.2. Dinamik analizler

Dinamik Çalışmalar, kuruluşumuzca veri eksikliklerinin mümkün olduğunca giderilmesi (türbin, hız regülatörü ve ikaz sistemi) çalışmalarıyla başlatılmıştır. Daha önce yapılan benzer çalışmalarda olduğu gibi, emniyetli olarak gerçekleştirilebilecek maksimum transfer kapasitesi, "Statik Çalışmalar" sonucunda belirlenen transfer kapasiteleri geçici durum kararlılık kriterleri (arıza temizleme süreleri ve mevcut koruma teçhizatı ayar değerleri) dikkate alınarak yeniden incelenerek belirlenmiştir.

Sistemin global davranışı zamana bağlı (time domain) simülasyonlar yapılarak incelenmiştir. Ulusal elektrik sisteminde Babaeski, Keban, Yatağan, Borçka ve Sincan trafo merkezlerine teçhiz edilen veri kayıt cihazlarıyla (WAMS-Wide Area Measurement Systems) arızi durumlarda alınan kayıtlar, simülasyonlarla elde edilen sonuçlarla kıyaslanarak kullanılan dinamik model doğrulanmıştır.Tesis edilen veri kayıt cihazlarıyla alınan frekans kayıtları incelendiğinde Türkiye elektrik sisteminde santrallerin kontrol sistemlerinin uyumsuz çalışmaları nedeniyle meydana gelen istenmeyen frekans salınımları (fp-p: ~100 mHz & T: ~30s) tespit edilmiştir. UCTE sistemiyle senkron paralel işletme başlatıldığında frekans salınımlarının enterkoneksiyon hatlarında istenmeyen aktif güç akışı salınımlarına yol açabileceği belirtilmiştir.

Tespit edilen periyodik frekans salınımının muhtemel nedenleri arasında büyük hidrolik santrallerin kontrol sistemlerinin yapısı ve ayar problemi ve hidrolik santrallerin diğer termik santraller ve doğal gaz kombine çevrim santrallerinin kontrol sistemleriyle koordinasyon problemi olabileceği bildirilmiştir. Sorunun giderilmesi amacıyla belli başlı hidrolik santrallerin kontrol sistemlerinin ayarlanması/rehabilite edilmesi ve UCTE sistemindeki hidrolik santral kurulu gücü oranına göre üretim tesisleri portföyünde çok daha fazla oranda hidrolik santral bulunan Türkiye için uygun frekans kontrol felsefesinin oluşturulması gerektiği belirlenmiştir.Geçici durum kararlılık analizleriyle en önemli arıza durumları (önemli üretim veya yük kaybı, önemli iletim hattı kaybı) için kritik arıza temizleme süreleri hesaplanmıştır. Türkiye’nin Bulgaristan (iki enterkoneksiyon hattı) ve Yunanistan (bir enterkoneksiyon hattı) bağlantıları üzerinden UCTE sistemiyle senkronizayonu sürdürmesi koşuluyla Türkiye ile UCTE sistemleri arasında yapılabilecek emniyetli maksimum transfer kapasiteleri incelenmiştir.

Dinamik analizler kapsamında kararlı durum kararlılık analizleri de yapılmıştır. Bu çalışma ile Türkiye elektrik sistemi ile UCTE sistemi bağlantısı gerçekleştikten sonra ortaya çıkması beklenen bölgelerarası salınımları sönümlendirme performansı incelenmiştir. Zayıf sönümlendirme nedenleri analiz edilmiş, sönümlendirme önlemlerinin tesis edilebileceği uygun santraller belirlenmiştir. Bu çalışma sonucunda izin verilebilir emniyetli elektrik enerjisi alış veriş miktarı hesaplanmıştır. Dinamik Analiz çalışmaları neticesinde Türkiye’den UCTE’ye elektrik enerjisi ihracatı deneme işletme döneminde 500MW ile sınırlandırılmıştır.

3.1.3. Proje sonucu

28 Eylül 2005 – 20 Nisan 2007 tarihleri arasında 1.UCTE Projesi Kuruluşumuz ve UCTE üyesi Elektrik İletim Şirketleri uzmanları tarafınca başarı ile tamamlanmıştır. 1.UCTE Projesi sonucunda Türkiye elektrik sistemi ile UCTE sisteminin bağlantısı frekans kontrol performansının iyileştirilmesi ve özel koruma önlemlerinin alınması koşulları ile gerçekleştirilebilir (feasible) bulunmuştur.

Proje kapsamında sınır ötesi elektrik ticaretine yönelik Transfer Kapasitesi hesaplanması ETSO (Avrupa İletim Sistemi Operatörleri) metodolojisine uygun olarak gerçekleştirilmiştir. Alışveriş senaryolarını limitleyen üç temel unsur: Türkiye-Kuzeydoğu Avrupa arasındaki alışverişlerde; Sırbistan-Romanya enterkoneksiyon hattının termal limiti, Türkiye-Yunanistan, Sırbistan, Karadağ, Bosna-Hersek, Hırvatistan arasındaki alışverişlerde; Bulgaristan’daki 400kV’luk ringindeki kısıtlar ve Bosna-Sırbistan enterkoneksiyon hattındaki kısıtlar, Türkiye-İtalya arasındaki alışverişlerde ise İtalya-Yunanistan DC hattının termik kapasitesi olarak tespit edilmiştir. Statik analizlere göre alışveriş senaryoları değerlendirildiğinde 2010 yılı için Transfer Kapasitesi; Türkiye’ye ithalat için 1100-1500 MW, Türkiye’den ihracat için 900-1100 MW olarak değerlendirilmektedir. Dinamik analizler kapsamında kararlı durum kararlılık analizlerine göre Türkiye’den UCTE’ye elektrik enerjisi ihracatı deneme işletme döneminde 500 MW ile sınırlandırılmıştır.

3.2. "Türkiye Elektrik Sisteminin UCTE Sistemi ile Senkron İşletilmesi için Frekans Kontrol

Performansının İyileştirilmesi" Projesi

1.UCTE Projesi kapsamında belirlenen önlemlerin uygulamasına yönelik olarak "Türkiye Elektrik Sisteminin UCTE Sistemi ile Senkron İşletilmesi için Frekans Kontrol Performansının İyileştirilmesi" adlı proje geliştirilmiştir. Proje ön safhası 29 Haziran 2007 tarihinde başlatılmış olup, proje kapsamında frekans kontrol performansının iyileştirilmesine ve özel koruma önlemlerinin alınmasına yönelik çalışmalar yürütülmektedir. Bu amaçla, Kuruluşumuzca Türkiye elektrik sistemine bağlı elektrik üretim santrallerinde gerçekleştirilecek rehabilitasyonlar, EÜAŞ ile işbirliği yapılarak ENTSO-E Avrupa Kıtası Senkron Bölgesi şartlarını sağlama konusunda yönlendirilmektedir. 2.UCTE Projesi Avrupa Birliği 2007 yılı Mali İşbirliği Programlaması kapsamında finansman sağlanarak halen yürütülmektedir. Bu Proje kapsamında çalışmalar, Kuruluşumuz, EÜAŞ ve TÜBİTAK-Uzay uzmanları ile 2. Proje kapsamında görev alacak olan UCTE üyesi Elektrik İletim Şirketleri (AMPRION, HTSO, ESO EAD, Swissgrid, RTE, TERNA, EMS) uzmanlarınca yürütülmektedir. Projede ayrıca Roma Üniversitesi, Varna Üniversitesi, Rostock Üniversitesi ve ODTÜ görev almaktadır. Santrallerin kontrol sistemlerinin optimizasyonu çalışmaları için kontrol sistemlerinin üretici firmalarından uzmanlarla da işbirliği yapılmaktadır. Olası bölgelerarası salınımların sönümlendirilmesi için; büyük hidrolik santrallerin governor sistemlerinin uygun olarak ayarlanması, önemli büyük santrallerde ikaz sistemleri (PSS) ayarlarının yapılması, mevcut STATCOM teçhizatı ile bölgelerarası salınımların meydana gelmesi durumunda sönümlendirici tepki verilecek şekilde kontrol sisteminin düzenlenmesi konularında Proje kapsamında çalışmalar sürdürülmektedir. Ülkemizde mevcut bazı büyük ark ocaklarındaki SVC teçhizatının, bölgelerarası salınımların ortaya çıkması halinde bunları sönümlendirmek üzere, kontrol sistemlerinin modifikasyonu konusundaki çalışmalar da devam etmektedir.Türkiye’nin ENTSO-E sistemine tam üyeliği, 1.UCTE Projesi kapsamında yapılan teknik analizler sonucunda belirlenen alınması gerekli önlemlerin 2.UCTE Projesi kapsamında gerçekleştirilmesi, gerekli iyileştirmenin sağlanması ve deneme paralel işletme döneminin başarıyla tamamlanmasıyla mümkün olabilecektir.

4. UCTE PROJE GRUBU

1.UCTE Projesi ve 2.UCTE Projesi kapsamında yürütülen çalışmalara paralel olarak, Türkiye elektrik sisteminin UCTE sistemine bağlantısı çalışmaları kapsamında UCTE Yürütme Kurulu tarafından 23 Mart 2006 tarihinde UCTE Proje Grubu (ENTSO-E Proje Grubu olarak yeniden isimlendirilmiştir) atanmıştır. Türkiye elektrik sisteminin UCTE sistemine bağlantısı çalışmaları kapsamında UCTE Yürütme Kurulu tarafından 23 Mart 2006 tarihinde UCTE Proje Grubu atanmıştır. Proje Grubu üyeleri NEK (Bulgaristan), HTSO (Yunanistan), RTE (Fransa), HEP (Hırvatistan), TERNA (İtalya), EMS (Sırbistan), E.ON (Almanya), E-TRANS (İsviçre) ve Kuruluşumuz uzmanlarıdır. Türkiye Elektrik İletim Sisteminin UCTE İletim Sistemine Bağlantısı çalışmaları Dinamik Çalışma Grubu Başkanı (RWE) ve Statik Çalışma Grubu Başkanı’da (HTSO) Proje Grubu çalışmalarına katılmaktadır. ENTSO-E Proje Grubu tarafından; Türkiye elektrik sisteminin UCTE sistemine bağlantısı yukarıda kısaca özetlenen 1.UCTE Projesi ve devamında 2. UCTE Projelerinin takibi, ENTSO-E Avrupa Kıtası Senkron Bölgesi sistemine bağlantı öncesi yapılacak testlerin, ilave teknik çalışmaların ve hazırlanacak raporların izlenmesi ve değerlendirilmesi, bağlantı öncesi gerekli anlaşmaların hazırlanması, Türkiye elektrik sisteminin ENTSO-E Avrupa Kıtası Senkron Bölgesi sistemine bağlantısı Projeleri (1.UCTE ve 2.UCTE Projeleri) sonuçlarına göre belirlenecek önlemlerin uygulanmasının değerlendirilmesi ve izlenmesi, izole ve paralel deneme çalışmalarının izlenmesi ve sonuçlarının değerlendirmesi, sonuçlara göre Türkiye elektrik sistemi senkronizasyonu hakkında ENTSO-E Yönlendirme Komitesine öneride bulunulması işleri yürütülmektedir. ENTSO-E Proje Grubu çalışmaları kapsamında kuruluşumuzca ilk aşamada; Aylık Frekans Kontrol Performans Raporları, Güç-Üretim Dengeleri Raporu, Gerilim ve Reaktif Güç Kontrolü Raporu, Savunma Planı Raporu ve Sistem Toparlanma Planı, Gerilim Kararlılığı ve Reaktif Güç Kontrolü Raporu, Yük Tevzi Organizasyonu Raporu ile TEİAŞ ve Market Yapısı Raporu hazırlanmış olup bu raporlar ENTSO-E Proje Grubu tarafınca onaylanmıştır. Ayrıca UCTE Proje Grubu üyelerinin de katılımı ile gerçekleştirilen testlerde konvansiyonel termik santral, kombine çevrim ve doğal gaz santrallerinde birer ünitenin frekans kontrolüne katılım testleri yapılmıştır ve başarılı olarak değerlendirilmiştir. Türkiye elektrik sistemi sekonder frekans kontrolü teknik özellikleri UCTE Proje Grubu üyeleri ve kuruluşumuz yetkililerinin de katılımıyla Gölbaşı Milli Yük Tevzi Merkezi’nde yapılan çalışmalar neticesinde incelenmiş ve gerekli düzenlemeler yapılmıştır.

4.1. ENTSO-E Bağlantısı ve Deneme İşletme Dönemi

18 Aralık 2009 tarihinde Avrupa Kıtası Senkron Bölgesi ile Türkiye elektrik sisteminin bağlantısı için yöntem ve alınacak önlemler konusunda anlaşma imzalanmıştır.11-24 Ocak 2010 tarihlerinde sistem puant yük koşulu izole testleri, 22 Mart-5 Nisan 2010 tarihlerinde de sistem minimum yük koşulu testleri başarıyla tamamlanmıştır. İzole İşletme testi sırasında Türkiye elektrik sisteminde önemli bir üretim ve yük kaybı sırasında sistem performansının değerlendirilmesi amacıyla sırasıyla önceden belirlenen santral devre dışı edilmiş ve yük atılmıştır. Bu şartlar altında sistem performansı incelenmiştir. Buna ilave olarak test süresinde frekans kayıtları alınarak sistem performansı değerlendirilmiştir. İzole İşletme testine ilave olarak, ENTSO-E senkron bölge genişleme prensipleri gereği Türkiye elektrik sistemi sistem işletme güvenirliği ve kalitesi ile ilgili gözlem yapılması amacıyla bir yıl boyunca deneme paralel işletme testine tabii tutulacaktır.

Türkiye elektrik sisteminin ENTSO-E Avrupa Kıtası Senkron Bölgesi sistemi ile senkron paralel işletilmesi konusunda yürütülen teknik çalışmalar başarıyla sürdürülmektedir. 18 Eylül 2010 tarihinde Türkiye elektrik sistemi ENTSO-E Avrupa Kıtası senkron bölgesi şebekesine bağlanmış ve deneme paralel işletme çalışmaları başlatılmış olup, bu kapsamda ENTSO-E kurallarına göre, bu dönem boyunca enterkonnekte sistemin güvenliği ve performansı izlenmektedir. Türkiye elektrik sisteminin ENTSO-E Avrupa Kıtası Senkron Bölgesi ile deneme paralel işletme birinci fazı bağlantı ile başlatılmış olup sistem kararlılığının sağlanması dönemidir. İkinci faz 21 Şubat 2011’de başlatılarak iki hafta sürmüş olup 7 Mart 2011’de tamamlanmıştır. İkinci faz kapsamında Türkiye sistem işleticisi ile sırasıyla Bulgar ve Yunan sistem işleticileri arasında her iki yönde ve sınırda fiziksel, ticari olmayan elektrik enerji alışverişinin gerçekleştirilmiştir. Söz konusu fiziksel elektrik enerjisi alışverişi, herhangi bir ticareti içermemiştir. Avrupa Kıtası Senkron Bölgesi İletim Şirketleri temsilcilerinden oluşan ENTSO-E Avrupa Kıtası Bölgesel Grubu 3 Mayıs 2011 tarihinde Deneme işletme dönemi ikinci fazı ile ilgili yapılan olumlu değerlendirmeler neticesinde üçüncü faza haziran 2011’de geçilmesi yönünde karar vermiştir. Deneme işletme dönemi son fazı olan 11 aylık süre boyunca sınırlı ticari elektrik alışverişi yapılması öngörülmektedir. Ticari elektrik enerjisi alışverişleri, Bulgaristan, Yunanistan ve Avrupa’dan Türkiye yönüne 400 MW’a, ters yönde de 300 MW’a kadar olmak üzere gerçekleştirilecektir. Tahsis edilen elektrik enerjisi alışverişi kapasite seviyeleri ile ilgili başarılı işletme neticeleri alınmasını takiben, teknik sınırlar ve 1. Proje sonucunda kararlaştırılan transfer limiti dahilinde tahsisi mümkün olan kapasite yavaş yavaş arttırılabilecektir. Doğrudan etkilenen Bulgaristan, Yunanistan ve Türkiye elektrik iletim şirketleri ile ENTSO-E tarafından piyasa koşullarına uygun kesin artış miktarı belli bir süre önceden duyurulacaktır. Bu kapsamda ENTSO-E sistemi ile elektrik enerjisi ticareti yapılabilmesi için enterkoneksiyon hatlarının kapasite tahsisi yapılmasına yönelik ENTSO-E CESA sisteminde uygulanan teknik ve piyasa kuralları ile uyumlu olacak şekilde enterkoneksiyon hat kapasitelerinin tahsisi ile ilgili metodoloji geliştirilmiş, ayrıca Elektrik Piyasası İthalat ve İhracat Yönetmeliği revize edilmiştir.Son fazın da başarıyla tamamlanmasını takiben ENTSO-E kararıyla TEİAŞ ENTSO-E üyesi olacak ve ENTSO-E Avrupa Kıtası Senkron Bölgesi ile kalıcı olarak senkron işletime devam edilecektir.

5. SONUÇ

Elektrik sistemlerinin enterkoneksiyonunun ve senkron paralel çalışmasının sağladığı teknik ve ekonomik yararlar, elektrik enerjisine artan talep, bu enerjinin stratejik karakteri, kaliteli ve güvenilir arz gerekliliği, bütün dünyada enterkonnekte şebekelerin sürekli gelişmesi ve büyümesine yol açmaktadır.1950’li yıllarda yedek kapasite-enerji paylaşımı ve önemli arızalarda karşılıklı yardımlaşma şeklinde başlayan uluslararası enterkoneksiyonlar çeşitli ülkelerdeki farklı birincil kaynak ve farklı teknoloji kullanımı sonucu oluşan farklı üretim maliyetlerinden yararlanmak üzere geliştirilmiş ve enterkoneksiyon altyapı yatırımları 1970’li yılların sonlarından başlayarak artmıştır. Bu kapsamda, ülkemizin enterkonneksiyonların sağlayacağı faydalardan mahrum kalmamasını sağlamak amacıyla ülkemizin coğrafi konumunun yarattığı geniş enterkonneksiyon fırsatlarının değerlendirilmesi ve diğer enterkonneksiyon projelerinin geliştirilmesi yoluna gidilmiştir. Uluslararası enterkoneksiyonlardan maksimum faydanın sağlanabilmesi için hedeflenen yöntem sistemlerin senkron paralel çalışmasıdır. Zira bu yolla sürekli olarak elektrik ithalat ve ihracatı potansiyeli yaratılmakta, elektrik arz güvenliği desteklenmekte ve Frekans Kontrol rezervinin azaltılması gibi enterkonnekte şebekelerin diğer teknik avantajlarından yararlanmak mümkün olmaktadır. Uluslararası enterkoneksiyonlar açısında Ülkemizin önceliği ENTSO-E Avrupa Kıtası Senkron Bölgesi sistemi ile entegrasyon ve paralel çalışma olduğundan ulusal sistemimiz 1970’lerden beri yüksek tasarım ve işletme standartları ile UCTE sistemiyle bütünleşmeye teknik açıdan uyumlu olarak geliştirilmiştir. Fakat bu konuda uzun bir süre gelişme sağlanamamıştır. 2000 yılında gerçekleştirilen ENTSO-E başvurusunu takiben yürütülen çalışmalar neticesinde oldukça mesafe kat edilmiş ve ulusal politika olarak belirlenen hedefte son faz olan deneme işletme dönemine 18 Eylül 2010 tarihinde ENTSO-E sistemiyle senkronizasyona geçilmesiyle başlanmıştır. Son fazın da başarıyla tamamlanmasını takiben TEİAŞ’ın ENTSO-E üyeliği sağlanarak ENTSO Avrupa Kıtası Senkron Bölgesi ile kalıcı olarak senkron işletmeye devam edilecektir. ENTSO-E üyeliği ve senkronizasyonu ile birlikte Türk elektrik piyasası katılımcılarına yeni imkanlar yaratılmaktadır. Zira Türk elektrik piyasası katılımcıları Avrupa ülkeleri ile Avrupa İç Elektrik Pazarı (IEM) kapsamında elektrik ticareti yapma imkanına sahip olacaktır. Avrupa ülkeleri ile IEM kapsamında yapılacak ticaret, halen diğer ülkelerde olduğu gibi, ENTSO-E tarafından koordine edilen teknik ve piyasa kurallarına göre yürütülecektir.

Türkiye elektrik sisteminin ENTSO-E sistemine bağlantısı ile birlikte sıcak rezerv miktarı düşürülmüştür. Sistemde bağlantı öncesinde hazır bulundurulan primer frekans kontrolü rezervi minimum en büyük üretim bloğu iken, bağlantı sonrasında 300 MW’a düşürülmüştür. Sekonder frekans kontrolü rezervi de minimum en büyük bloğundan 400 MW’a düşürülmüştür. Bir diğer fayda da, büyük bir senkron bloğa bağlanmak suretiyle frekansın çok daha stabil hale gelmiş olmasıdır. ENTSO-E Avrupa Kıtası Senkron Bölgesi kuralları bu sistemle paralel çalışmaya başlayan bir ülkenin üçüncü ülkelerle DC dışında bir enterkonneksiyonu sürdürmesine olanak tanımamaktadır. Buna ilaveten iletim gerilim seviyesinde yapılacak her enterkonneksiyon ENTSO-E’nin iznine tabidir. Ülkemizin ENTSO-E Avrupa Kıtası Senkron Bölgesi sistemine entegrasyonu hedefine ulaşılması durumunda batı komşularımız dışındaki ülkeler ile senkron paralel çalışma ancak bu ülkelerin de ENTSO-E’nin onayı çerçevesinde ENTSO-E sistemine entegre olmasıyla mümkün olacaktır.

Bu makale, ICCI 2011’de bildiri olarak sunulmuştur.