Küresel ısınma, iklim değişikliği ve çevresel bozulmayla mücadele konusunda gezegenimizin bütün paydaşlarına önemli görev ve sorumluluklar düşmektedir. Bireyler, yerel yönetimler ve hükümetlerin yanı sıra faaliyet alanı ve büyüklüğü fark etmeksizin her kuruluşun bu konuda yapması gereken çalışmalar, atması gereken adımlar vardır. Etkili bir atık yönetimi bunların başında gelmektedir. İç ve dış süreçlerin sonucunda farklı formlarda ortaya çıkan atıklar çevreyi olumsuz etkilemekte; toprağı, havayı ve suyu kirletmekte ve doğrudan veya dolaylı olarak iklim değişikliğini tetiklemektedir. Son yıllarda bu konuda artan kurumsal farkındalık ile artık her şirket çevresel yönetim süreci kapsamında atıkları azaltmak için önemli taahhütlerde bulunmaktadır. “Net sıfır atık” hedefi de bunlardan biridir.

Net sıfır atık kavramı ile ilgili akademik literatürde ve piyasada farklı tanımlar yapılmakta, konu bazen yanlış anlaşılabilmektedir. Net sıfır atık, kuruluşların hiçbir şekilde atık üretmemesi değil; her türlü malzemenin sorumlu üretim ve tüketim ilkesiyle piyasaya sunulması, ömrünü tamamladıktan sonra yeniden kullanılması veya geri dönüştürülmesidir. Yani yaşam döngüsü değerlendirmesi yaklaşımıyla her birim atığın insan sağlığı ve çevre üzerinde olumsuz bir etki oluşturmadan; suya, toprağa veya havaya deşarj edilmeden tıpkı bir hammadde gibi yeniden kullanılmasıdır. Bu tanıma göre kuruluşların net sıfır atık hedefi anlaşılabilir ve erişilebilir olsa da pratikte durumun biraz farklı olduğunu belirtmekte fayda var.

Atık yönetimi, çevresel sürdürülebilirliğin bir parçasıdır ve çevre, sürdürülebilirliğin sadece bir boyutudur. Şirketler kurumsal sürdürülebilirliği bir bütün olarak ele almalı; hedefler belirlerken ve politikalar oluştururken sosyal ve ekonomik konuları da hesaba katmalıdır. Örneğin, bir birim atık plastiği geri dönüştürmek, onu kontrollü bir şekilde bertaraf etmekten veya yenisi almaktan daha maliyetli ise kuruluşlar bu kararı verirken iki kere düşünmek zorunda kalmaktadır. Ya da atıkları geri kazanmak üzere bir geri dönüşüm tesisine taşırken ulaşım kaynaklı emisyonlar hesaba katılmıyorsa günün sonunda geri dönüştürme işleminin yarattığı pozitif etki yok olabilir; zira sera gazı emisyonlarından ötürü çevre üzerinde daha büyük tahribatlar oluşturulabilir. Bu bağlamda şirketler sıfır atık politikası kapsamında atıkları geri dönüştürmek kadar süreç verimliliğini artırarak atık oluşumunu düşürmeyi, kaynak tüketimini azaltmayı, ürünlerini insan sağlığına uygun ve çevre dostu malzemelerle imal etmeyi de düşünmelidir.

Net sıfır atık kavramı sadece atıkları geri dönüştürmek olarak değerlendirilmemelidir. Zira, atıkları toplamak, sınıflandırmak, taşımak ve işlemek de başlı başına bir süreçtir ve bu süreçte de su ve enerji gibi kaynaklar tüketilmekte ve çevresel emisyonlar oluşmaktadır. Bu noktada plastik gibi zararlı maddelerin yerine organik malzemelerin kullanılması önerilebilir. Fakat bu noktada da dikkatli olmakta fayda var; zira halihazırda piyasada “organik” olarak tanımlanan malzemelerin birçoğu üretim sırasında daha fazla doğal kaynak, zaman, iş gücü, su ve enerji tüketebilmektedir. Bunun yanı sıra birçok şirketin hatta yerel yönetim ve ulusal düzeydeki kuruluşun atıkları geri dönüştürmek ve organik üretim yapmak gibi konulardaki altyapısı, bilgi ve birikimi yetersiz durumdadır. Bu da “net sıfır atık” hedefini sadece bir reklam sloganı haline getirebilmekte; somut adımlar atılmasını engellemektedir.

Peki “net sıfır atık” kavramını nasıl anlamalı ve yorumlamalıyız? Öncelikle bu hedefi kurumsal sosyal sorumluluğun bir parçası olarak görmemiz gerekir. Yani şirketler günün sonunda pratikte bu hedefi gerçekleştiremese bile üst yönetimden başlayarak çalışanları ve diğer paydaşlarıyla birlikte etkili bir atık yönetimi yaparak çevresel sürdürülebilirliğe katkı sağladığını açık bir şekilde gösterebilmelidir. Atıkları geri dönüştürmek de bu sürecin bir parçasıdır; fakat bu hedefi tüketim alışkanlarımızı değiştirerek, kaynak kullanımını azaltarak, mümkün olan her alanda paylaşım ekonomisine geçiş yaparak, üretimde yasalara uygun malzemeler kullanarak desteklemek gerekir. Yeni tasarımlar yaparken ekonomik faktörleri de gözeterek toksisitesi düşük, sağlıklı, dayanıklı, tamir edilebilir ve geri dönüştürülme potansiyeli yüksek malzemeler seçmeye özen gösterilmelidir. Her bir ürün için çevresel etki değerlendirmesi yapılırken yaşam döngüsü analizi kullanılmalı ve geri dönüşüm aşamasında ortaya çıkan emisyonlar da hesaplanmalıdır. Bu sayede atık yönetimi konusunda daha anlaşılır, ulaşılabilir ve iyileştirilebilir hedefler belirlenebilmektedir.