Dilek AÅŸan

Taksim Danışmanlık Hizmetleri Kurucu Genel Müdürü / Global Raporlama Uzmanı 

Enerji sektörünün dönüÅŸümü, günümüzde sadece ekonomik büyüme ya da teknolojik geliÅŸme ile deÄŸil, aynı zamanda çevresel sürdürülebilirlik, doÄŸal kaynak yönetimi ve iklim deÄŸiÅŸikliÄŸiyle mücadele stratejileriyle de yakından baÄŸlantılı hale gelmiÅŸtir. Özellikle büyük ölçekli enerji projeleri, gerek inÅŸaat gerekse iÅŸletme süresince doÄŸal çevre üzerinde önemli etkilere yol açabilecek potansiyele sahiptir. Bu nedenle, enerji yatırımlarının gerçekleÅŸtirilmesinden önce çevresel etkilerinin detaylı ÅŸekilde analiz edilmesi gerekliliÄŸi bir seçenekten çok bir zorunluluk haline gelmiÅŸtir. Bu zorunluluk, hem ulusal mevzuatın hem de uluslararası sözleÅŸmelerin ortaya koyduÄŸu çevresel sorumluluk ilkesiyle doÄŸrudan iliÅŸkilidir. Ä°ÅŸte bu noktada Çevresel Etki DeÄŸerlendirmesi (ÇED) süreci, enerji projelerinin sadece mühendislik ve mali fizibilite açısından deÄŸil; ekolojik, toplumsal ve stratejik açıdan da bütüncül bir deÄŸerlendirmeye tabi tutulmasını saÄŸlayan kritik bir araç olarak öne çıkmaktadır.

ÇED Sürecinin Tarihçesi ve Evrimi
Çevresel Etki DeÄŸerlendirmesi kavramı, ilk olarak 1970’lerde Amerika BirleÅŸik Devletleri’nde yürürlüÄŸe giren Ulusal Çevre Politikası Yasası (NEPA) ile gündeme gelmiÅŸtir. Ardından Avrupa BirliÄŸi baÅŸta olmak üzere birçok ülkede benzer düzenlemeler yürürlüÄŸe girmiÅŸ ve çevreyi etkileyebilecek büyük projeler için sistematik deÄŸerlendirme süreçleri geliÅŸtirilmiÅŸtir. Türkiye’de ise ÇED uygulamaları, 1983 tarihli 2872 sayılı Çevre Kanunu ve bu kanuna baÄŸlı olarak 1993 yılında yayımlanan ilk ÇED YönetmeliÄŸi ile resmiyet kazanmıştır. Yönetmelik zaman içinde güncellenmiÅŸ, enerji sektöründeki geliÅŸmelere paralel olarak kapsamı geniÅŸletilmiÅŸtir.
Enerji projeleri, bu yönetmelikte özel olarak sınıflandırılmıştır. Rüzgâr, güneÅŸ, hidroelektrik ve jeotermal gibi yenilenebilir kaynaklara dayalı projeler dahi, belirli kapasite deÄŸerlerinin üzerinde olduklarında ÇED kapsamına alınmaktadır. Bu durum, “temiz enerji” kavramının bile çevresel etkiler yaratabileceÄŸini ve bu etkilerin bilimsel verilerle yönetilmesi gerektiÄŸini göstermektedir.

Proje Döngüsünde ÇED’in Yeri ve Stratejik Önemi
Bir enerji yatırımının yaÅŸam döngüsü düÅŸünüldüÄŸünde, ÇED süreci, fikir aÅŸamasından hemen sonra, proje tasarımına yön verecek ÅŸekilde konumlanır. Bu aÅŸamada yürütülen etki analizi, sadece çevresel etkilerin saptanmasını deÄŸil, aynı zamanda proje sahasının belirlenmesini, teknolojik alternatiflerin karşılaÅŸtırılmasını ve etkilenen ekosistemlerin tespit edilmesini içerir. Özellikle enerji projelerinde, yer seçimi ekolojik denge açısından son derece önemlidir. Bir rüzgâr enerjisi santralinin kuÅŸ göç yolları üzerinde konumlandırılması ya da bir hidroelektrik santralinin endemik türlerin yaÅŸadığı sulak alanları etkilemesi gibi durumlar, projenin çevresel sürdürülebilirliÄŸini riske atabilir.

ÇED, bu risklerin erken dönemde fark edilmesini saÄŸlar. Bu da yatırımcı için zaman ve maliyet tasarrufu saÄŸlanmasına olanak tanır. Çünkü projenin inÅŸaat aÅŸamasına geçildikten sonra karşılaşılacak çevresel ya da sosyal tepkiler, ciddi hukuki ve finansal sorunlara neden olabilir. Bu yönüyle ÇED, bir "önleyici mühendislik ve planlama" aracıdır. Yatırımcı için risk yönetimi, kamu için ÅŸeffaflık ve denetim, çevre için koruma ve sürdürülebilirlik imkânı saÄŸlar.

Enerji Projelerinde Öne Çıkan Çevresel Etki BaÅŸlıkları
Enerji projelerinin çevreye etkileri yalnızca doÄŸrudan doÄŸa tahribatıyla sınırlı deÄŸildir. Aynı zamanda hava kalitesi, gürültü seviyesi, su kaynaklarının kullanımı, atık üretimi ve ekosistem bütünlüÄŸü gibi çok boyutlu etkiler yaratabilir. Termik santrallerdeki emisyon deÄŸerleri, jeotermal tesislerde ortaya çıkan yer altı sularının bileÅŸimi, güneÅŸ enerjisi santrallerinde büyük alan kaplayan panellerin toprak kullanımı üzerindeki etkisi gibi faktörler, enerji türüne göre farklı çevresel hassasiyetler yaratır. Ayrıca, sadece doÄŸal çevre deÄŸil, insan yaÅŸamı ve sosyo-ekonomik yapılar da enerji yatırımlarından doÄŸrudan etkilenebilir. Yerinden edilen topluluklar, yaÅŸam alanları etkilenen kırsal kesimler, tarım ve hayvancılıkla uÄŸraÅŸan bireyler için bu projeler büyük dönüÅŸümler anlamına gelebilir. Bu nedenle, ÇED raporları yalnızca doÄŸa bilimsel analizleri deÄŸil, aynı zamanda sosyolojik ve ekonomik etkileri de kapsamalıdır.

ÇED Sürecinde Katılımcılık ve Toplum Ä°liÅŸkileri
ÇED sürecinin yalnızca teknik bir raporlama aracı deÄŸil, aynı zamanda katılımcı bir yönetiÅŸim aracı olması gerektiÄŸi de vurgulanmalıdır. Türkiye’de uygulanan ÇED YönetmeliÄŸi, halkın katılımı toplantısını zorunlu kılar. Bu toplantılar, yerel halkın, sivil toplum kuruluÅŸlarının ve diÄŸer paydaÅŸların projeye iliÅŸkin görüÅŸ ve kaygılarını ifade etmeleri açısından önemlidir. Ancak pratikte bu katılım süreçlerinin bazen yüzeysel, sembolik ya da bilgiye eriÅŸimi kısıtlı ÅŸekilde yürütüldüÄŸü eleÅŸtirileri yapılmaktadır. Etkin bir katılım süreci, projenin toplumsal meÅŸruiyetini artırır. Halkla kurulan doÄŸru iletiÅŸim, uzun vadede yatırımın karşılaÅŸabileceÄŸi sosyal dirençleri azaltır. Yerel bilgi ve deneyimin dikkate alınması, sadece çevresel deÄŸil, kültürel ve sosyolojik boyutları da gözeten bir proje tasarımına imkân tanır. Bu da sürdürülebilirliÄŸin sadece çevresel deÄŸil, toplumsal boyutunu da güçlendirir.

Uluslararası Standartlar ve Projelerin Finansmanı Açısından ÇED
Enerji projelerinin finansmanında artık sadece ekonomik getiriler deÄŸil, çevresel ve sosyal sürdürülebilirlik kriterleri de belirleyici hale gelmiÅŸtir. Dünya Bankası, Avrupa Yatırım Bankası, IFC gibi uluslararası kuruluÅŸlar, kredi vermeden önce projenin çevresel etkilerini deÄŸerlendirmekte ve kapsamlı ÇED raporları talep etmektedir. Bu durum, özellikle büyük ölçekli enerji yatırımlarının yalnızca yerel deÄŸil, küresel standartlara da uyumlu olmasını zorunlu kılmaktadır.

ISO 14001 Çevre Yönetim Sistemi standardı, ISO 26000 Sosyal Sorumluluk standardı ve IFC Performans Standartları gibi uluslararası referanslar, ÇED sürecinin kapsamını geniÅŸleten ve kalite çıtasını yükselten belgelerdir. Bu tür sertifikasyonlara sahip projeler, hem yerel hem de uluslararası pazarda rekabet avantajı kazanır. Ayrıca, iklim deÄŸiÅŸikliÄŸiyle mücadele kapsamında düÅŸük karbonlu yatırımların tercih edilmesi, ÇED sürecinde sera gazı envanteri gibi ek kriterlerin deÄŸerlendirilmesini de gündeme getirmiÅŸtir.

ÇED’in Önemi Giderek Artıyor
Enerji yatırımları, hem teknolojik hem de çevresel açıdan büyük bir dönüÅŸüm içindedir. Bu dönüÅŸüm, yalnızca üretim tekniklerini deÄŸil, planlama ve etki deÄŸerlendirme süreçlerini de yeniden tanımlamaktadır. ÇED süreçlerinin dijitalleÅŸmesi, uydu verilerinin ve coÄŸrafi bilgi sistemlerinin entegre edilmesi, halkın görüÅŸlerinin çevrimiçi sistemler aracılığıyla alınması gibi geliÅŸmeler, bu sürecin daha ÅŸeffaf, hızlı ve eriÅŸilebilir hale gelmesini saÄŸlayacaktır. Önümüzdeki dönemde, yalnızca tekil projelerin deÄŸil, bir bölgedeki tüm enerji yatırımlarının kümülatif çevresel etkileri deÄŸerlendirilerek karar alınması yönünde uluslararası eÄŸilimler artmaktadır. Bu da klasik ÇED uygulamalarından daha entegre ve stratejik Çevresel Planlama yaklaşımlarına geçiÅŸi zorunlu kılacaktır.